Bugün Harf Devrimi’nin 92 yılı. Boğaziçi Üniversitesi Türk Lisanı ve Edebiyatı Bölümü’nden Doç. Dr. Erol Köroğlu ile 1 Kasım 1928’de gerçekleşen Harf Devrimi’ni ve nisan 1928’de yayın hayatına başlayan Köroğlu gazetesinin yeni harflere geçiş sürecindeki yayın siyasetini, okurlarına yeni harfleri öğretmek için yaptığı çalışmaları konuştuk.
Osmanlı’da Latin harfleriyle ilgili tartışmalar ne boyuttaydı?
1850’lerden itibaren Osmanlı’da yazı sorunu tartışılmaya başlanıyor. Bu tartışmalarda iki sıkıntının ön planda olduğunu görüyoruz. Birincisi; bilhassa batılılaşma yanlıları bunu istiyor. Abdullah Cevdet, Hüseyin Cahit Yalçın bu isimlerden. Kültürü de batıya uygun kılma uğraşı var. Bu, cumhuriyetteki yazı ihtilalinin de değerli bir kesimi olacak. Bir de pratik bir nokta var, okuryazarlığın artırılması. 1928’de temel nedenlerden biri; Arap alfabesini öğretmek güç. Pratik bir doğruluk olduğunu düşünüyorum. Avrupa’da ilkokullaşma oranı daha 1914’te yüzde yüzlere ulaşmış durumda.
Bilhassa aydınlar alfabenin değişmemesini istiyor. 1928 başında Mustafa Kemal’in tesiriyle hükümet bunu ele alana kadar aydınlar, hem de orta katman aydınlar diyebileceğimiz öğretmenler, memurlar buna karşı çıkıyor. Onlar bir sefer Arap harflerini öğrenmişler.
Cumhuriyet’in Harf Devrimi’ndeki motivasyonu neydi?
Tarihle ilgili bir münazara kültürüne hapsolmuş durumdayız. Harf ihtilali faydalı mı, ziyanlı mı, olmalı mıydı, olmamalı mıydı diye daima tartışıyoruz. “Harf Devrimi”, yeni yazıya geçiş dediğimiz şey, bir obje değil, bir an değil, bir süreç. Tıpkı vakitte lisan ihtilalinin de başlangıcı. Hatta bunun birinci adımı Latin sayılarının kabulü. Bunun gerisinden harfler, bunun gerisinden da lisan çalışmaları geliyor. Münasebetiyle “Atatürk devrimleri”nin ve sekülerleşmenin ayrılmaz bir modülü.
3 ayda geçildi
Bir yandan da Osmanlı çağdaşlaşmasının devamı niteliğinde…
Katiyetle o denli. Meydana gelen ıslahat ya da ihtilallerin büyük kısmı 1908 sonrası temelde İttihatçı hükümet tarafından başlatılmış ya da o devirde tartışılmış şeyler. Doğal farklar da var. Ziya Gökalp ve arkadaşları sadeleşme taraftarı. Atatürk’ün başını çektiği lisan ihtilali, öz Türkçe, özleşme hareketidir, tasfiyeciliktir. Benzerlikler de var, farklar da var.
Yeni harflere geçiş sürecinde neler yaşanıyor?
Lisan Encümeni evvel bir rapor hazırlıyor: “Biz bu alfabeye geçeceğiz ancak bu geçiş 15 yıl içinde olacak.” Tedrici, iki sistemin yan yana gideceği bir şey görüyoruz. Mustafa Kemal “Biz bu işi ya üç ayda yaparız ya da hiç yapamayız” diyor. Ondan sonra bir seferberlik başlıyor.
1923 sonrasında daha otoriter bir cumhuriyet rejimi kurulmuş durumda. Hasebiyle gazeteler ve aydınlar da buna uymak zorunda. Üç ay içinde bu geçişi yapıyorlar. Aydınların kabul etmesinde bir faktör daha var, ilkokullaşma oranını arttırma gayreti. Okuma yazma oranı çok düşük. Yeni alfabe daha kolay bir alfabe. Aydınlara zorluklar getiriyor lakin yeni öğrenen, eğitimli olmayan halkın işini görecek.
Yeni alfabenin öğrenilmesi için Millet Mektepleri açıldı. 16 yaşından 40 yaşına kadar olanların buraya kaydolması mecburiydi. Askeriyede de yeni alfabeyi öğretmek kolaylaşıyor. Okuryazar nüfusu artırmada en değerli etkenlerden biri erkeklere askerde verilen eğitim.
Birinci etapta tirajlar düştü
Köroğlu, yeni harflere geçişte yaşanan tiraj kaybı hakkında şunları söyledi: “1 Aralık 1928’de bütün gazete ve mecmualar, kitap basımı Latin alfabesine geçmek zorunda. Bir gün evvel gazete tirajları 50-60 bin civarında. Harfler değiştikten sonra süratle düşmeye başlıyor. 2-3 gün sonra tiraj yarı yarıya azalıyor. Yeni harflerle gazete okumayı denemişler ve güzellerine gitmemiş. Konsolosluk raporlarında bunu görüyoruz. Eğitimli bir Türk’le konuşuyorlar. ‘Fransızca bir gazeteye 20 dakikada göz gezdirebiliyorum ancak yeni harflerle basılmış bir Türkçe gazeteyi okumak 3 saatimi alıyor’ diyor.”
‘İlk milyoner Türk romancısı’nın gazetesi
Bu periyotta harf ihtilaline dayanak veren Köroğlu gazetesi nasıl bir gazeteydi?
Nisan 1928’de yayımlanmaya başlıyor. Sahibi ve başyazarı Burhan Cahit Morkaya. Bugün çok hatırlamadığımız bir müellif. Halbuki 1930’larda hem aşk romanları, hem bugün tarihî diyebileceğimiz romanlar yazıyor. O kadar ünlü oluyor ve çok satıyor ki “milyoner olan birinci Türk romancısı” diye anılıyor. Lakin entelektüel olarak ön planda değil.
Haftada iki gün, çarşambaları ve cumartesileri çıkan, iki ya da dört yapraklı, fotoğraf ve karikatür kullanan bir gazete. Yeni yazıya geçildikten sonra fotoğraf kullanımı artacak, yazıları da kısaltacaklar.
Köroğlu, İstanbul’da yayımlanıp hem İstanbul hakkında haberler verip, hem Türkiye ve dış siyaset hakkında “haberimsi” diyebileceğimiz içerikler yayımlayıp, birebir vakitte taşraya hitap etmeyi hedefliyor. Taşrada Köroğlu’nun dağıtanlar fotoğraf çekip kendi alanlarında meydana gelen hadiseleri aktarıyorlar.
Toplumsal medya figürü üzere
Destan kahramanı Köroğlu ve yardımcısı Ayvaz, gazetenin manşetinde yer alıyor. Her kapakta kesinlikle Köroğlu’nun yer aldığı bir karikatür oluyor. Gazetenin bütün haberleri, Köroğlu ağzıyla, bir kabadayı, yiğit bir erkek sesiyle çıkıyor. Rejimin bildirilerini halka halkın anlayacağı şekilde ulaştırıyor. Bana o denli geliyor ki Köroğlu, bugün bir Facebook hesabı, bir toplumsal medya figürü haline gelirdi. O açıdan özel bir yayın.
Ödüllü yarışlar
Köroğlu gazetesi, ağustos 1928’den itibaren okurlara “Harfler budur, bunları ezberleyin haftaya Latin harfleriyle yazı koyacağım, göreceksiniz çok kolay” diyor. Bir aydan sonra durumun vahametini fark ediyorlar. Muhakkak bir noktadan sonra daha sık yüklenmeye başlıyorlar. Yeni yazıyı özendirme, promosyon uğraşları artıyor. Ödüllü müsabakalar düzenliyorlar. “Buraya Latin harfleriyle yazdığımız yazıyı Arap harfleri ile yazıp bize yollayın çekiliş yapıp 100 şahsa şunu vereceğiz” diye… Yeni yazıyı öğrenenlerin fotoğrafları yayımlanıyor. Başlangıçta 1 satır yahut 1 başlık Latin harfleriyle veriliyor. Sonra bunlar artmaya başlıyor. Sonlara gerçek 3-4 haber Latin harfleriyle diziliyor.
Milliyet
